Konkatedra św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim

---

Historia

Pierwszy kościół, XV w.–1782

Pierwsza świątynia w Ostrowie powstała w pierwszej połowie XV wieku, co miało miejsce prawdopodobnie w czasie, gdy miasto było lokowane, czyli w 1404 roku lub wcześniej. Ten pierwotny obiekt sakralny był poświęcony czci Nawiedzenia Najświętszej Marii Panny, a także św. Stanisława Biskupa i Męczennika, św. Andrzeja Apostoła oraz św. Doroty. Na początku, kościół pełnił funkcję filialną dla parafii w Wysocku, a osobna plebania w Ostrowie została utworzona w 1434 roku z nadania kanonika kolegiaty Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Kaliszu Jerzego z Ostrowa herbu Korab. Choć kościół został konsekrowany dopiero w połowie XVII wieku przez sufragana gnieźnieńskiego, Jana Madalińskiego, to {nador}budynek był z pewnością drewniany i charakteryzował się niewielkimi rozmiarami, posiadając jedną, prostą nawę.

Drugi kościół, 1782–1906

W związku z dynamicznym rozwojem Ostrowa, który rozpoczął się w XVIII wieku, pojawiła się pilna potrzeba budowy nowej, większej świątyni. Nowy kościół, zbudowany dzięki wsparciu właściciela miasta Michała Radziwiłła, powstał w latach 1781–1782 na miejscu poprzedniego. Niestety, nigdy nie został on konsekrowany. Działalność przeróżnych dobrodziejów, w tym książąt Bogusława Fryderyka i Wilhelma Radziwiłłów, miała ogromny wpływ na jego powstanie. Druga świątynia była obszerna, drewniana, zbudowana na planie bazylikowym z trzema nawami, wzbogacona o bogate dekoracje wnętrza, gdzie w 1906 roku znajdowało się aż 9 ołtarzy. W sąsiedztwie świątyni stała prosta drewniana dzwonnica. Do grona postaci związanych z „drugim kościołem” zaliczają się m.in. ks. Augustyn Szamarzewski, ks. książę Edmund Radziwiłł oraz ks. Edmund Dalbor. Budowla została rozebrana w 1906 roku, aby umożliwić budowę nowej, a jej wyposażenie przekazano innym parafiom. Głównym źródłem wiedzy o „drugim” kościele jest monografia autorstwa ks. Arkadiusza Lisieckiego, wydana w 1906 roku.

Trzeci kościół, od 1906

Wzmożony rozwój Ostrowa oraz wzrastający udział katolików wśród mieszkańców wymusiły budowę nowego kościoła na przełomie XIX i XX wieku. Pierwotny projekt sporządził Sylwester Pajzderski, a następny, oparty na pierwszym, stworzył Roger Sławski. Architekt zdecydował się na nawiązania do stylistyki romańskiej, co miało na celu odróżnienie świątyni od gotyckich budowli wznoszonych przez Niemców. Akt wmurowania kamienia węgielnego miał miejsce w 1904 roku, z okazji 500. rocznicy powstania pierwszego kościoła w Ostrowie. Budowa nowej fary była dużym wysiłkiem księdza Walentego Śmigielskiego, który jednak nie doczekał się jej ukończenia, a głównym fundatorem został książę Ferdynand Radziwiłł. Uroczyste poświęcenie nowego kościoła miało miejsce 30 września 1906 roku, a jego konsekracja odbyła się 6 października. Proboszczem parafii w latach 1906-1915 był ks. Henryk Zborowski.

W 1920 roku Jarosław Iwaszkiewicz opisując nową świątynię, uznał ją za „najładniejszą z kościołów współczesnych”, zwracając szczególną uwagę na jej elegancki biały marmur. W 1929 roku przeprowadzono polichromię, której zdecydowana kolorystyka nie zawsze współgrała z ogólną koncepcją kościoła. W 1976 roku w świątyni miały miejsce szczególne uroczystości z okazji nawiedzenia obrazu Matki Bożej Częstochowskiej, w których wzięli udział prymas Stefan Wyszyński oraz kardynał Karol Wojtyła. 25 marca 1992 roku papież Jan Paweł II podniósł farę do rangi konkatedry diecezji kaliskiej. Wśród proboszczów parafii wymienić można m.in. ks. Stanisława Matuszczaka, ks. Leona Płotkę oraz ks. Tadeusza Zamysłowskiego. Lata 1981-2007 to czas, gdy posługę proboszcza pełnił ks. prałat Alfred Mąka, który przeprowadził generalny remont świątyni. Od 2007 do 2015 funkcję proboszcza pełnił ks. prałat Tomasz Ilski. Po jego odejściu na emeryturę, w dniu 1 lipca 2015 roku, nowym proboszczem został ks. kanonik Krzysztof Nojman, który zajmował się parafią już wcześniej jako wikariusz. Niestety, 15 kwietnia 2021 roku ks. Krzysztof zmarł w wyniku powikłań związanych z koronawirusem SARS-CoV2. Trzy tygodnie później, nowym proboszczem został ks. kan. Adam Kosmała, mianowany przez biskupa kaliskiego Damiana Bryla.

Wśród księży wikariuszy, którzy pełnią posługę w tej parafii, należy wspomnieć o ks. Romualdzie Kujawskim, ks. Mieczysławie Kutznerze czy też ks. Czesławie Majorku. W trakcie różnorakich uroczystości w konkatedrze, muzyczną oprawę zapewnia Chór Konkatedralny pw. św. Grzegorza.

Kult św. Anny

Kult św. Anny trwa w tej parafii nieprzerwanie od 1632 roku. Najstarszym zabytkiem kościoła jest obraz św. Anny namalowany na desce, pochodzący z XVII wieku, który jest tradycyjnie odsłaniany raz w roku, zgodnie z datą wspomnienia świętej.

Architektura i wnętrze

Konkatedra św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim to obiekt wyróżniający się swoją architekturą i bogactwem wnętrz. Jest to czteroprzęsłowa i trójnawowa bazylika z transeptem, zbudowana z charakterystycznej czerwonej półklinkierowej cegły z dekoracjami z białego piaskowca. Ciekawe rzygacze w kształcie smoków znajdują się na połączeniu transeptu z nawą. W prezbiterium znajdują się stożkowe dachy, połączone korytarzem, które tworzą kompleksową strukturę otaczającą ośmioboczny budynek, zakończony dachem ostrosłupowym. Wnętrze uzupełnia sklepienie krzyżowe w nawach oraz konchowe z lunetami w prezbiterium. Wieża, umiejscowiona asymetrycznie, osiąga wysokość 55 metrów i jest zakończona spiczastym, czteropołaciowym dachem. W związku z trudnymi warunkami gruntowymi, pod konkatedrą wylano metrową płytę betonową, a pod wieżą wbito 200 pali na głębokość 8 metrów, aby zapewnić stabilność całej budowli, którą planowano jako grobowiec rodziny Radziwiłłów herbu Trąby (G. Klause Roger Sławski…).

Fasada

Fasada kościoła przyciąga wzrok dostojeństwem portyku, z rozetą wypełnioną witrażami oraz kompozycjami arkadowych wnęk. Portyk z piaskowca, uzbrojony w kolumnadę oraz tympanon, który zdobi płaskorzeźba Władysława Marcinkowskiego przedstawiająca Zwiastowanie. Poza tym, pod kolumnadą znajduje się rzeźba nagrobna Pielgrzym, pochodząca ze Starego Cmentarza, również autorstwa Marcinkowskiego, wykonana w 1890 roku.

Organy

Historia organów w konkatedrze sięga roku 1907, gdy niemiecka firma Albert Spiegel Orgelbauanstalt z Rychtala sporządziła projekt nowoczesnego instrumentu. Dwa lata później, w 1909 roku, rozpoczęła się budowa organów przez firmę Józefa Stanisławskiego z Poznania, a zakończono ją w 1910 roku. Okres od 1994 do 2005 roku to czas, gdy organy były nieczynne z powodu złego stanu technicznego, ale na szczęście w 2005 roku Jan Drozdowicz z Poznania przeprowadził kapitalny remont instrumentu. Dyspozycja organów przedstawia się następująco:

Manuał I	Manuał II	Pedał
1. Borudon 16′	1. Liblich Gedackt 16′	1. Prinzipalbass 16′
2. Prinzipal 8′	2. Geigen Prinzipal 8′	2. Violon 16′
3. Hochflöte 8′	3. Gamba 8′	3. Subbass 16′
4. Salicional 8′	4. Portunal 8′	4. Quintbass 10 2/3
5. Fugara 8′	5. Aeoline 8′	5. Octavbass 8′
6. Gedackt 8′	6. Vox Celestis 8′	6. Cello 8′
7. Quinte 5 2/3	7. Prastant 4′	7. Gedackt 8′
8. Gemshorn 4′	8. Travers Flöte 4′	8. Pozaune 16′
9. Octave 4′	9. Spitzflöte 4′	Koppel I-P
10. Cornet 5ch	10. Harminica 3ch	Koppel II-P
11. Rausch Quinte 2ch	11. Clarinette 8′	_
12. Mixtura 2-4ch	Super II-II	_
13. Trompete 8′	_	_
Super I	_	_
Koppel II-I	_	_
Super II-I	_

Dzwony

W 1906 roku na wieży zawieszono pierwszy zestaw dzwonów, do którego należały Walenty, Ferdynand i Pelagia, odlany przez Franza Schillinga w Apoldzie. Każdy z dzwonów ma swoją historię: Walenty upamiętnia budowniczego kościoła ks. Walentego Śmigielskiego, Ferdynand odnosi się do patrona kościoła, a Pelagia to wspomnienie o żonie księcia. Niestety, 24 kwietnia 1942 roku niektóre z dzwonów zostały zarekwirowane na cele wojenne, a ocalał jedynie najmniejszy dzwon Pelagia, który można usłyszeć do dziś. Po wojnie, dzięki inicjatywie proboszcza, zakupiono nowe dzwony w latach 1959–1960, które 22 maja 1960 roku zostały poświęcone przez ks. Arcybiskupa Antoniego Baraniaka. Obecnie dzwony prezentują się następująco:

Obecne dzwony na wieży

_	Imię	Waga (kg)	Ton	Rok odlania	Odlewnia
Mały dzwon	Stanisław Bp	950 kg	f’	1960	A. Brzeziński i T. Wysocki, Poznań
Średni dzwon	Pelagia	1397 kg	es’	1905	Franz Schilling, Apolda
Duży dzwon	Maryja, Królowa Polski	2500 kg	c’	1959	A. Brzeziński i T. Wysocki, Poznań

Wnętrza

Wnętrza konkatedry zachwycają bogactwem detali oraz witrażami, które poddano starannej renowacji w latach 2010-2024. Witraże przedstawiają sceny z życia Chrystusa oraz figury świętych, a bliskie ołtarza Matki Bożej Częstochowskiej znajdują się witraże z muzykującymi aniołami. Polichromie autorstwa Henryka Jackowskiego-Nostitza przedstawiają bogate kwiatowe motywy dekoracyjne, które są uzupełnione przez figury polskich świętych. Ołtarz główny wykonany z marmuru przyciąga uwagę sygnaturą na mensie i cennymi rzeźbami Marcinkowskiego, w tym Najświętszej Maryi Panny z Dzieciątkiem Jezus oraz adorującymi aniołami.

W kościele znajduje się 6 ołtarzy bocznych, a w tym:

• ołtarz Serca Jezusowego z kaplicą Wieczystej Adoracji,
• ołtarz św. Józefa,
• ołtarz św. Teresy od Dzieciątka Jezus,
• ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej,
• ołtarz św. Andrzeja Apostoła,
• ołtarz św. Antoniego.

Ołtarz Serca Jezusowego wszedł w skład unikalnego zbioru rzeźb z drewna lipowego, a ołtarz św. Andrzeja zdobią rzeźby autorstwa Władysława Marcinkowskiego znane ze swej naturalnej wielkości, w tym postać św. Kazimierza. Warto zaznaczyć, że w bocznej kaplicy znajduje się grób Sługi Bożego ks. Kazimierza Rolewskiego, byłego proboszcza ostrowskiego z trwającym procesem beatyfikacyjnym.

Kościół zachwyca także swoim wyposażeniem, w tym marmurową amboną, chrzcielnicą oraz zabytkowymi dzwonami, które mają swoją historię. Niezwykłe pomniki i tablice pamiątkowe ku czci zasłużonych mieszkańców Ostrowa również dopełniają atmosfery tego wyjątkowego miejsca.

Budynki towarzyszące

W ramach nowego kościoła została zrealizowana kompleksowa budowa, która obejmowała wiele istotnych obiektów wspierających działalność parafialną. W krótkim czasie, zarówno przed, jak i po postawieniu fary, powstały następujące budynki:

• Plebania: zbudowana około 1906 roku, prezentuje elementy stylu neogotyckiego, charakteryzując się ozdobnie zakończonymi ryzalitami. Fasada plebanii wyróżnia się kontrastującymi barwami – czerwoną cegłą i białym tynkiem, a całość otoczona jest przestronnym ogrodem,
• Dom Katolicki: wybudowany pod koniec XIX wieku, ma ascetyczny wygląd, z prostą bryłą i wysokimi, gotyckimi oknami. Wewnątrz zlokalizowano scenę teatralną, która powstała w czasach zaborów, by stanowić alternatywę dla pruskiego Teatru Miejskiego. Na bokach sceny znajdują się popiersia Tadeusza Kościuszki oraz Karola Marcinkowskiego, a na ręcznie malowanej kurtynie ukazane są warszawskie Łazienki. Budynek ten odegrał istotną rolę jako ośrodek narodowy w Ostrowie w czasach pruskich, gdzie miały miejsce najważniejsze wydarzenia związane z Domem Katolickim, znane jako Republika Ostrowska,
• Konwikt Arcybiskupi: powstał w XIX i XX wieku, wzbogacony o neobarokowe elementy oraz godła biskupie umieszczone na szczytach. W czasach zaborów Niemcy określali to miejsce „rozsadnikiem polskości”. Do września 2015 roku w budynku funkcjonowało Muzeum i Pracownia Konserwatorska Diecezji Kaliskiej, a obecnie znajduje się tam Ostrowskie Centrum Pomocy Caritas – Schronisko dla kobiet oraz matek z dziećmi,
• Grota Matki Bożej z Lourdes: stworzona w latach 1928–1933,
• Dawny wikariat: najstarszy obiekt w tym zespole, datowany prawdopodobnie na lata 70. XIX wieku. Jego skromna bryła oraz elewacja są uznawane za dobry przykład architektury budynku przeznaczonego dla duchowieństwa z tego okresu. W 2012 roku obiekt przeszedł kompleksową renowację, która została nagrodzona pierwszym miejscem w VII Konkursie Konserwatorskim „W granicach stylu” ze względu na zgodność z historycznym stylem oraz poszanowanie zabytkowej substancji.

---

Oceń: Konkatedra św. Stanisława Biskupa w Ostrowie Wielkopolskim

---